"Ojczyzna to ziemia i groby. Narody tracąc pamięć, tracą życie" - Motto znajdujące się przy wejściu na stary cmentarz na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem. Cmentarz to księga historii narodu i ludzi, którzy ją tworzyli, zawarta w kamieniach, kamiennych tablicach i pomnikach. Chodząc, szczególnie po starych nekropoliach można często więcej się dowiedzieć o zwyczajach, zajęciach, wierzeniach ludzi żyjących w tamtych czasach, niż z podręczników historii. Są to muzea powstające spontanicznie przez wiele lat. Powstały one na potrzeby różnych narodów, wyznań religijnych - katolickie, żydowskie, ewangielickie, prawosławne, tatarskie, wojenne, komunalne i inne. Chociaż spełniały tę samą rolę to często różniły się znacznie między sobą, będąc zawsze miejscem wzruszającym w swej mistycznej przestrzeni śmierci. 

Najstarsze budowle w Polsce - i nie tylko - to cmentarze powstałe około pięciu tysięcy lat. Materiałem do ich budowy posłużyły głazy i ziemia (kurhany). Jednak najliczniejsze są zarówno wielkie nekropolie miast, małe wiejskie jak i leśne partyzantów, żołnierzy. Wędrując można zobaczyć jedno z najistotniejszych miejsc danej miejsciowości. Wspaniałe zabytki sztuki - rzeźby, pomniki zasłużonych ludzi, jak i dość popularny kicz, odczytać na nagrobkach o głębokiej treści piękne wiersze, jak i sentymentalne rymowanki, dobrze zaprojektowaną i zadbaną zieleń, gdzie czujemy się jak w ogrodzie, jak i chaszcze. 

Z ubolewaniem należy stwierdzić, że po II wojnie zapanowała estetyczna katastrofa - moda na szpetne nagrobki z lastryka. Obecnie wykonuje się pomniki często z dobrego kamienia, ale nadal panuje powszechna sztampa. 

Wejdźmy na cmentarze.

Cmentarz w Miednoje o łącznej powierzchni 1,7 ha znajduje się 200 km na północny zachód od Moskwy. Jest to największa nekropolia dotychczas odkryta, Polaków zamordowanych przez NKWD w Rosji. Golgota Polaków, którzy zamordowani zostali tylko dlatego, że byli Polakami, nie godząc się na wyrzeczenie się polskości i przejście na współpracę z komunistami. W 25 zlokalizowanych, zbiorowych mogiłach spoczywa ponad 6300 jeńców, policji (6295), oficerów Wojska Polskiego, administracji powstańczej, sądownictwa, księży, handlowców, lekarzy, właścicieli majątków, ochrony pogranicza, zwykłych funkcjonariuszy, którzy wierni byli Polsce. Cmentarz otwarto w dniu 2 września 2000 roku. Wokół cmentarza znajduje się trakt pieszy z tabliczkami - epitafiami zamordowanych w 1940 r. Natomiast na każdej z 25 zbiorowych mogił postawiony jest drewniany krzyż. Znajdują się także krzyże z tabliczkami, postawione przez rodziny.

Osobom zainteresowanym cmentarzami w Miednoje, w Katyniu i innych miejscowościach polecam dość bogatą już literaturę w tym temacie.

Cmentarz w Katyniu znajduje się ok. 5 km od Smoleńska, na terenie byłego ośrodka wypoczynkowego NKWD. Od 3 kwietnia do 13 maja 1940 roku rozstrzelano tu 4421 jeńców - oficerów Wojska Polskiego, wziętych do niewoli po napaści na Polskę we wrześniu 1939 r. Jeńców przewieziono do Katynia z obozu w Kozielsku, którzy wierni byli Polsce. Po ekshumacji szczątki pomordowanych zostały umieszczone w 6 mogiłach zbiorowych i 2 grobach indywidualnych generałów. Cmentarz otwarto 28 lipca 2000 roku.

"Jeszcze rosną drzewa, które to widziały"

Cmentarz Łyczakowski jest jednym z najstarszych cmentarzy polskich. Istnieje od 1786 r. Zaliczany jest jako cmentarz elity narodu polskiego, wyróżniający się odmienną, dramatyczną historia od innych podobnych w Polsce. Spoczywają tam przeważnie osoby wybitnie zasłużone dla Polski i Lwowa na polu nauki, sztuki, literatury, gospodarki, uczestników walk o wolność i niepodległość Ojczyzny. Oprócz Polaków spoczywają tu osoby innej narodowości: Ukraińcy, Austryjacy, Ormianie, Żydzi, Rosjanie. Lwów miał szczęście do posiadania wybitnych artystów, rzeźbiarzy, których arcydzieła sztuki kamieniarskiej, konkurują z najlepszymi w Europie, jakie możemy oglądać. Jak pisze Stanisław Nicieja - nekropolia Łyczakowska to "Ogrody snu i pamięci". 

Cmentarz Obrońców Lwowa, zwany też Cmentarzem Orląt, jest to miejsce spoczynku wszystkich Polaków, którzy w listopadzie 1918 r. walczyli i zgineli w obronie polskiego Lwowa, a jest ich prawie 3 tysiące. W obronie własnego domu - Lwowa, oddało życie ponad 20 procent chłopców, którzy nie ukończyli 18 lat. Najmłodszy miał 12 lat. Wchodząc na cmentarz Orląt i oglądając tysiące białych krzyży dostaje każdy Polak głębokiego wzruszenia, które pozostaje na długi czas. 

Historia Cmentarza Orląt jest bardzo dramatyczna jak i poległej młodzieży. Nie miejsce tu o szczegóły. Pierwszych bohaterów grzebano tu już w listopadzie i grudniu 1918 r. Budowę cmentarza rozpoczęto od rozpisania anonimowego konkursu w 1921 r., którego zwycięzcą okazał się student Politechniki Lwowskiej Rudolf Indruch. Budowa trwała długo i została prawie zakończona w 1939 r. Z chwilą wejścia okupacji sowieckiej zaczęło się systematyczne niszczenie cmentarza. Kulminacja niszczenia miała miejsce w 1971 r. kiedy to czołgi i spychacze zrównały z ziemią groby, a do kolumnady i pylonów, pomnika Chwały użyto pocisków. Przez zniszczone groby przeprowadzono drogę asfaltową.

Odbudowę cmentarza półlegalnie, mimo wielkich trudności ze strony władz miasta Lwowa, rozpoczeli w 1989 r. pracownicy polskiej bazy Energopolu. Odbudowa nie jest całkowicie zakończona z powodu konfliktów polityczno-dyplomatycznych władz  Lwowa nie zezwalających na "wierne" odtworzenie stanu przed 1939 r.

Mamy satysfakcję, że nasze rośliny (jałowce) przekazane zdobią mogiły Orląt. Cmentarz jest pod opieką miejscowych Polaków. 

Zdjęcia przedstawiają cmentarzysko chaczkarów. We wsi Noratus na niewielkiej przestrzeni zgrupowano około 800 chaczkarów, tych kamiennych płyt wotywnych,  z których  najstarsze datuje się na IX wiek. Chaczkary spotyka się na terenie całej Armeni, przede wszystkim przy świątyniach. Wśród setek tysięcy nie ma dwóch jednakowych.